MSZANO

Położenie

Sołectwo Mszano położone jest w północnej części województwa kujawsko-pomorskiego, w powiecie świeckim, gmina Lniano. W skład Sołectwa  wchodzą dwie miejscowości: Mszano i Lnianek. Powierzchnia zajmuje 919,6312 ha.

Historia

Mszano (gwar. Mszanno, do Mszanna).

Zapisy historyczne:

Imtschen 1414-38, Impschen 1430, Mschanno 1526, Msshano 1534, Ze Mszanem 1565, Msziano 1570, Msano 1583, Mssano 1597/8, Mszano 1627, 1649, Msiano 1673, Mszano 1682, 1686, ok. Mszanno 1790, 1860, Marienfielde-Mszano 1885, 1920, 1927.

Dzisiejsza forma urzędowa Mszano jest najpewniej formą pierwotną. Jest to nazwa topograficzna od wyrazu podstawowego mech (dop. mchu) z przyrostkiem -ano 

Jako Mszano trzeba czytać też zapisy typu Imschen.  Część końcowa jest tu co prawda zapisana przez -en, co mogłoby być czytane też jako -no, ale początkowe I -wskazuje, że na początku tej nazwy była grupa spółgłoskowa, Msz-, zatem część tematyczna nazwy nie mogła mieć Mesz- czy Mosz-, jak by to powinno być przed przyrostkiem –no. Mszano to pierwotnie zapewne tyle, co „miejsce porosłe mchem”

Lnianek – niem. dokł. Elian, Ylwen, Yluen r. 1874, przezwane Strenbach rycerskie dobra.

Z najdawniejszej przeszłości sołectwa Mszano (zarys do 1920 r.)

Opracowanie: Jerzy Szwankowski

Sołectwo Mszano, aktualnie obejmujące swoim zasięgiem dwie miejscowości: Mszano i Lnianek, położone jest w gminie Lniano i powiecie świeckim województwa kujawsko-pomorskiego. Obficie reprezentowany świat roślinny na terenie powiatu świeckiego przyczynił się w przeszłości do tworzenia licznych nazw miejscowości w jego obrębie. Tak było w przypadku Mszana, którego nazwa ma charakter topograficzny i wywodzi się od wyrazu mech. Z kolei nazwa miejscowości Lnianek należy do grupy nazw deminutywnych, czyli zdrobniałych. W tym przypadku do nazwy Lniano dodano przyrostek zdrabniający -ek. Tego rodzaju nazwy nadawano tym miejscowościom, które powstawały w sąsiedztwie już istniejących (tu: Lniano) i były zasiedlane albo przez osoby, które opuściły dotychczasową siedzibę, albo stanowiły folwarki podległe „starej" miejscowości.

Początki Mszana potwierdzone w dokumentach źródłowych przedstawiają się dość skromnie i sięgają początków XV wieku, czyli okresu panowania krzyżackiego na Pomorzu Gdańskim. Miejscowość jest wymieniona w spisie dziesięcin biskupstwa włocławskiego, datowanego na lata 1402-1409 i posiadała wtedy prawo polskie. W Rzeczpospolitej szlacheckiej Mszano stanowiło własność szlachecką w powiecie świeckim województwa pomorskiego Prus Królewskich, przykładowo w 1570 r. jako właściciele występują Ludwik Wiewiórski i Krzysztof Spławski.

Pierwsza pisana wiadomość o Lnianku pochodzi z 1415 r. Funkcjonowała wtedy karczma Lnianek zobowiązana do czynszu w wysokości S wiardunków. Stanowiła własność zakonu krzyżackiego i w kolejnych latach rozwinęła się przestrzennie, osiągając status wsi, która w latach 1437-38 liczyła 20 łanów. Z tej liczby sołtys posiadał 2 łany wolne, a z 18 pozostałych płacono roczny czynsz w wysokości pół grzywny i 2 kury, aczkolwiek tylko 4 łany były osiadłe.

Później, jako własność królewska w starostwie świeckim, Lnianek był często wydzierżawiany. Na mocy przywileju z 1656 r. otrzymał go wraz z Hamrem na 60 lat Anastazy Ossowski i jego następcy, a w 1764 r. starosta świecki Antoni Jabłonowski przekazał na 40 lat Lnianek wraz z Hamrem w ręce łowczego wendeńskiego Kazimierza Jezierskiego i jego następców. Nowy gospodarz był jednym z organizatorów konfederacji barskiej na Pomorzu, z tego powodu jego majątki zostały rozgrabione przez wojska carskie i pruskie. Po złożeniu hołdu królowi pruskiemu Jezierski zaprzestał działalności politycznej i zajął się odbudową gospodarczą swoich włości. Według opisu katastralnego z 1776 r. na zabudowania Lnianka składały się: karczma, 10 budynków chłopskich wraz z budynkami towarzyszącymi oraz budynek dworski z 11 izbami i niezbędnymi budynkami gospodarczymi. Zwierzęta gospodarskie, jakie wtedy spisano, to: 8 koni, 18 wołów, 10 krów i 30 świń. Wysiewano żyto, jęczmień, groch oraz grykę tatarkę. Produkcję roczną browaru oszacowano na 70 beczek piwa, a gorzelni dworskiej na 120 beczek mocniejszego trunku w postaci gorzałki. Do majętności należał las milę długi, jezioro i piec smolny. Wartość dóbr szacowano na 17 tys. talarów.

Mszano pod koniec istnienia Rzeczpospolitej szlacheckiej należało do Józefa Czapskiego i jego małżonki Anny z Niewieścińskich. Dziedzicząca po nich córka Elżbieta wyszła za mąż za kasztelana elbląskiego i kawalera Orderu Orła Białego Józefa Czapskiego, który zmarł w 1765 r. Urodzona z tego małżeństwa córka Brygida została wydana za Albrechta Pląskowskiego, a po jego śmierci wdowa poślubiła kasztelana sierpckiego Zielińskiego, pozostając wciąż właścicielką Mszana, którą to majętność sprzedała w 1791 r. Melchiorowi Zakrzewskiemu. Ten darował Mszano w 1810 r. małoletniemu Ignacemu Kossowskiemu, po którym dziedziczyła Klara Tuchołka z domu Kossowska.

W 1834 r. doszło do połączenia majątków Lnianek i Mszano pod szyldem jednego właściciela, którym był Niemiec August Freitag. W 1854 r. Mszano wraz z Lniankiem zostały zakupione przez kupców: Abrahama Lehmanna z Berlina i Hermanna Jaffć z Poznania kosztem 100 tys. talarów. Na początku lat 60. XIX stulecia doszło jednak do podziału całej majętności. Najpierw — w 1861 r. Lnianek przeszedł w ręce Paula barona von }Mydła za sumę 91 tys. talarów, a następnie w 1863 r. Mszano nabył Carl Riedel za 54 tys. talarów. Wkrótce doszło jednak do ponownego zespolenia majątków pod jednym właścicielem, którym został Żyd dr Bethel Henry Strousberg, nazywany królem kolei ze względu na wielkie inwestycje czynione w tej gałęzi transportu. W 1864 r. zakupił on Lnianek za 155 tys. talarów, a w roku następnym Mszano za 63 tys. talarów.

Olbrzymi majątek Strousberga zaczął trzeszczeć w posadach już w 1870 r. Dobił go kryzys, zapoczątkowany w 1873 r, krachem na giełdzie wiedeńskiej. Doszło do wyprzedaży, m.in. Mszana i Lnianka, które w 1874 r. zakupił francuski arystokrata Alexandre Edmond markiz de Talleyrand-Krigord, 3. książę Dino, zarazem kawaler maltański, kawaler Legii Honorowej, komandor sardyńskiego Orderu Świętych Maurycego i Łazarza oraz komandor tureckiego Orderu Medżydów. Wspomniane dwa majątki przejął wkrótce jego syn Archambaud Anatole Paul, który ożenił się z Marie de Gontaut-Biron — córką ambasadora Francji w Berlinie. Małżonkowie, przeważnie wojażujący po Europie, przejazdem bywali też w Lnianku, gdyż w 1883 r. przyszedł tu na świat ich syn Alexandre Jean Maurice Paul — późniejszy porucznik rezerwy pruskiego pułku huzarów nr 6, który zmarł w Paryżu w 1923 r.

W 1880 r. Lnianek liczył 1482 hektary, z czego 675 ha było pokryte lasami. Działały tu wówczas gałęzie gospodarki typowe dla wielkiej własności ziemskiej, mianowicie gorzelnia, młyn i cegielnia. Stan produkcji zwierzęcej znamy z 1903 r. Utrzymywano wtedy 47 koni, 195 sztuk bydła (z tego 128 krów), 285 sztuk owiec oraz 185 świń. W tym samym czasie w Mszanie, majątku liczącym 649 ha, hodowano 32 konie, 92 sztuki bydła (w tym 31 krów), 200 owiec i 53 świnie. Do majątku przynależał młyn i tartak w Ryszce.

Według spisu ludnościowego z 1905 r. obszar dworski Lnianek zamieszkiwało łącznie 295 mieszkańców. W skład obszaru wchodziła, oprócz Lnianka (188 mieszkańców), miejscowość Lisiny (93 mieszkańców) oraz leśniczówki: Hamer (5 mieszkańców) i Sławno (9 mieszkańców). Według tego samego spisu obszar dworski Mszano liczył ogółem 95 mieszkańców, z tego w samym Mszanie zamieszkiwało 86 osób, a w Ryszce — 9 osób.

Należy dodać, że w 1874 r. doszło do zniemczenia nazw miejscowości: Lnianek przekształcono w Sternbach, a Mszano w Marienfelde. Dodatkowo można wspomnieć, że w 1856 r. uznano urzędowo zanik istnienia kolonii Wonzorcz, położonej wcześniej między Lniankiem, Mszanem, Ryszką a Hamrem.

Pod względem wyznaniowym, na początku XX wieku obszary dworskie Lnianek i Mszano, zamieszkiwali katolicy oraz ewangelicy, należący do Kościoła Ewangelicko-Unijnego. Tych ostatnich było 130 na ogólną liczbę 390 mieszkańców, czyli stanowili dokładnie trzecią część całej populacji. Jest ciekawostką, że pośród owych 130 ewangelików było 14 Polaków (mieszkali w Mszanie).

Z początkiem XX stulecia obszary dworskie Lnianek i Mszano stały się własnością państwa pruskiego. Stało się tak na skutek polityki państwa zapoczątkowanej w 1902 r., a mającej na celu wdrożenie akcji zakupów majątków ziemskich, przede wszystkim od właścicieli niemieckich, które następnie wydzierżawiano jako tzw. domeny. Taki status Lniarska i Mszana utrzymał się do końca panowania pruskiego, to jest do początku 1920 r.

Zabytki

W Lnianku znajduje się Zespół Dworski:

- dwór, mur., 1 poł. XIX w., przebudowa l. 60 XX w.

- park krajobrazowy, XIX w.

- spichlerz, mur., pocz. XX w

Cmentarz Lnianek (Stembach)

Opracował: Jerzy Franke

Na rok 1773 podczas przejęcia Pomorza przez Królestwo Prus w lustracji majątkowej we Lnianku było 15 gospodarstw domowych, mieszkańców 86 w części ewangelików.'

Pobyt ewangelików w majątku Lnianek w ówczesnych Prusach Królewskich przed rokiem 1772 nie powinna dziwić zważywszy, że w całych Prusach Królewskich, wtedy samodzielnego Stanu (kraju) zależnego od Korony Rzeczpospolitej, żyło ok. 50 % ludności wyznania ewangelickiego. W dużych miastach Gdańsk, Toruń i Elbląg ten odsetek wynosił nawet 80-90 %.²

Katolicyzm przynależał raczej do niższych warstw społecznych i w niewielkim procencie do elit. Na rok 1773 w spisie mówiono już o części mieszkańców Lnianka, jako o ewangelikach, podobnie było w Hamrze.

Nie był to jeszcze czas kolonizacji naszych terenów ewangelikami z krajów europy północnej i zachodniej, chociaż menonici mieszkali już w Jeziorkach, których też uważano za protestantów. Ci ludzie, mieszkający we Lnianku byli jeszcze autochtonami Prus Królewskich, czyli idygenami_ Istnieje nieudokumentowane podejrzenie, że do zasiedlenia ewangelikami naszych terenów w XVII w. przyczynił się Karol Gustaw, król Szwecji podczas wojen z Polską w wieku XVII. Jednak ewangelików z pewnością osadził na swych dobrach długoletni dzierżawca Lnianka Kazimierz Lewald Jezierski.

Czy sam Jezierski był ewangelikiem tego nie wiadomo takiej informacji niema w jego brogramie³ Jezierski mógł być ewangelikiem skoro w jego majątkach, folwarkach lub wsiach i przysiółkach z nimi powiązanymi, a był właścicielem Lnianka, Łowinka, Lubani, Lipin i Łąk Niemieckich i przejściowo Brzemion, żyło wielu ewangelików.

Jezierski był bardzo aktywnym Konfederatą Barskim na terenie Prus Królewskich. Ewangelicy z naszych terenów mieli swój zbór od w Świeciu. Kościół ewangelicki zbudowano w Świeciu w latach 1794-1795, który rozbudowano 1853 r.⁴" W wypadku konieczności pochówku osoby zmarłej z powodu niemożności pochowania na cmentarzu katolickim społeczeństwo obierało (dostawało od właściciela majątku) ok. pół morgi pola na możliwość urządzenia cmentarza dla swoich zmarłych.

Cmentarz w Lnianku prawdopodobnie powstał dla ewangelicznego społeczeństwa Lnianka i Homru jeszcze w XVIII w. za czasów Kazimierza Lewald Jezierskiego. Więc jest wielce prawdopodobne, że jest to najstarsza nekropolia ewangelicka w gminie Lniano, jeśli pominiemy menonicki cmentarz w Jeziorkach.

Po wielkiej akcji osiedleńczej w pierwszej połowie XIX w. głównie osadnikami z Europy zachodniej i północnej, którzy w większości wyznawali luteranizm⁵w Homrze założono nowy cmentarz dla ewangelików z Homra i Lisin. W połowie XIX w. Bezspornie należy przyjąć, że cmentarz w Lnianku jest starszym od Hamerskiego. Z racji ogromnego rozproszenia osad zamieszkanych przez luterańskich rolników nie wykształciło się wśród nich pojęcie cmentarza parafialnego, znanego z tradycji rzymskokatolickiej.

Cmentarze lokalizowano na obrzeżach wsi, na skraju lasu, zazwyczaj wyróżniając je niskim obwałowaniem ziemnym. Początkowo administracja pruska do 1806 przymykała oko na taki proceder. Jednak po 1806 r. sprawy te zostały połowicznie uregulowane i powołano konsystorza do opieki nad takimi cmentarzami.^6. Formalnie cmentarze powinny być administrowane przez najbliższą im parafię luterańską, ale w praktyce, z powodu małej liczby parafii było to zadanie niewykonalne. Zdarzało się, że luteranie mieszkający w niewielkich osadach, oddalonych od skupisk innych współwyznawców, zakładali cmentarze na gruntach swojej wsi bez występowania o zgodę. Dopiero w latach 1837-1840 sformalizowano zasady organizacji życia wewnętrznego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego i przy tym organizację przy pochówkach ⁷'

Od roku 1853 Lnianek należał do parafii ewangelickiej w Osiu a od 1889 do parafii Lniano, w której od początku pastorem był wielebny Falkenberg.

Po Wiekiej Wojnie (1914-1918) tereny byłych Prus Królewskich w Traktacie Wersalskim, w dużej części, przydzielono powstałej li Rzeczpospolitej, jako dziedzictwa I Rzeczpospolitej. Duża część ewangelików nie skorzystała z opcji przyjęcia obywatelstwa Polski a zrzeczenia się obywatelstwa II rzeszy Niemieckiej „czy potem Republiki Weimarskiej i opuściła nasze tereny. Część jednak pozostała i cmentarze ewangelickie miały w nich opiekunów.

Po zakończeniu II Wojny Światowej reszta ewangelików z naszych terenów została wysiedlona. Pod koniec wojny z powodu braków materiałowych w III Rzeszy, specjalne brygady penetrowały cmentarze i grabiły żelazne krzyże, którymi znaczono groby na cmentarzach ewangelickich, zabierając je, jako złom do hut by przetopić je na broń. Podobnie działo się z dzwonami kościołów katolickich.

Po wojnie, z chwilą braku należytego nadzoru nad nekropoliami miejscowa ludność za przyzwoleniem władz, z dziką rozkoszą przystąpiła do grabieży pozostałości po cmentarzach mszcząc się w ten sposób za lata poniewierki przez niemieckiego okupanta. Do budowy domów zabierano kamienie, którymi cmentarze były ogrodzone, Zabierano nagrobki by je przerobić na nagrobki dla swoich bliskich na cmentarzach katolickich, czy na płyty chodnikowe na podwórkach. Rozbierano grobowce z cegły dla pozyskania budulca, Burzono kościoły ewangelickie za aprobatą duchownych katolickich z obawy by się protestantyzm nie odrodził.

Tak straciliśmy piękny obiekt w Lnianie, z którego powstał dom kultury w Świeciu. Resztę krzyży z wyrytymi epitafiami i danymi pochowanych, których nie zniszczyli hitlerowcy padło łupem złomiarzy. To była zemsta i brak szacunku dla zmarłych. Każdy w swoim sumieniu niech rozstrzygnie sam czy było to moralne. Cmentarz w Lnianku, położony przy samej szosie do Osia miał chyba najmniej szczęścia i nie zostało z nie go oprócz kępy drzew prawie nic. Inne cmentarze w gminie Lniano, jako że położone w lasach miały troszkę więcej szczęścia i zostało z nich trochę więcej.

Źródła:

1. Hans A4aercker. Geschichte des Schwetzer Kreises str. 241, 244, 245, 323, 324, 325
2. Reformacja w Polsce i w Prusach w XVI wieku: podobieństwa i różnice- aut. Janusz Małłek. Muzeum Historii Polski. bazhum.muzph.pl
3. Xl tom Polskiego Słownika Biograficznego. (internetowy Polski Słownik Biograficzny).
4. Ewngelickie Budownictwo Kościelne w Prusach Zachodnich str. 105, il. 34. aut. Piotr Birecki wyd. UMK. 2014 r
5. Ibidem, str. 33
6. Ibidem str. 22, 23
7. Konferencja naukowa "Ziemia skrywa kości", Poznań 2016 O wiejskich cmentarzach luterańskich. Tekst: Krzysztof P. Woźniak

Obecny wygląd cmentarza w Lnianku (przy drodze powiatowej Lniano-Brzemiona za przystankiem autobusowym)

Turystyka

Na terenie Lnianka znajdują się atrakcyjne tereny pod zagospodarowanie turystyczne (Ryszka). Przez Lnianek przebiega szlak rowerowy nr 32 Jeżewo-Lniano-Lnianek-Tuchola.

Kultura

Wieś proponuje spędzenie wolnego czasu mieszkańcom na różnego rodzaju imprezach kulturalnych, sportowych w świetlicy wiejskiej. W Mszanie w świetlicy działa Koło Gospodyń Wiejskich.

Sołtys - Rafał Pilarski

Praca wykonana podczas warsztatów w ramach projektu "Qlturalne Rozgrywki"